MIRA Volkssterrenwacht MIRA vzw

Onlangs begon terug de Ramadan, en ook op MIRA krijgen we daaromtrent elk jaar wel een paar telefoontjes van benieuwde en/of bezorgde moslims.

Voor ons is het natuurlijk een uiterst interessant onderwerp: in onze eigen seculiere maatschappij weet nauwelijks iemand nog dat bvb. de Paasdatum bepaald wordt door de Maan, maar in de Islam is die relatie nog springlevend. Of niet?? In de praktijk bestaat er ook bij hen de nodige verwarring…

Maankalender:

“Ramadan” is eigenlijk de benaming voor de negende maand van de Islamitische maankalender. In tegenstelling tot “onze” Gregoriaanse kalender die men tegenwoordig zowat wereldwijd voor dagelijks gebruik inzet (dus ook in de meeste Moslimlanden), gebruiken vele godsdiensten nog steeds een zuivere Maankalender (niet enkel de Islam, maar ook de Joodse godsdienst bvb.).
Zo’n maankalender gaat uit van 12 “Maan-maanden” in een jaar, waarbij elke maand loopt van Nieuwe Maan tot de volgende Nieuwe Maan. Zo’n Maan(d) duurt dan 29,53 dagen, en het Maanjaar duurt dan 354 dagen. Zo’n Maanjaar is dus ongeveer 11 dagen korter dan een “echt” jaar, daarom valt de Ramadan elk jaar zo’n 11 dagen vroeger (maar na ongeveer 33 jaar komt alles weer in dezelfde positie).
En dat wordt dit en de volgende jaren stilaan een probleem voor wie zich strikt aan de vasten wil houden: de Ramadan valt nu voor het eerst sinds 33 jaar terug bij het begin van de zomer, en op onze gematigde noorderbreedtes zijn de nachten dan extreem kort tot zelfs onbestaand (zie verder)!

Copyright Antonio Cidadao

De Islam-kalender is een “pure” Maan-kalender, dus bestaande uit 12 Maanmaanden (telkens van Nieuwe Maan tot de volgende Nieuwe Maan, dus 29,53 dagen).
Een dergelijk Maanjaar is zo’n 11 dagen korter dan een Zonnejaar, waardoor bvb. de maand Ramadan elk jaar ongeveer 11 dagen vroeger valt. En de volgende jaren is dat helaas bij het begin van de zomer, dus wanneer de (vasten)dagen het allerlangst zijn.
Onze eigen kalender begon ook als Maan-kalender, maar de huidige maanden zijn helemaal niet meer gerelateerd aan de Maanfasen.

Begin en einde Ramadan-maand:

Een eerste discussiepunt betreft het begin en einde van de maand Ramadan.

Gezien het een Maankalender betreft, zouden we als moderne astronomen denken dat dit duidelijk is! “Nieuwe Maan” is voor ons een exact te bepalen tijdstip, wanneer Aarde, Maan en Zon op één lijn staan (of nauwkeuriger uitgedrukt: “als Maan en Zon dezelfde ecliptische lengte hebben”).
Maar vanzelfsprekend kon men dat ten tijde van de stichting van de Islam nog niet zo nauwkeurig berekenen, dus werd er eerder uitgegaan van een soort “praktische” Nieuwe Maan (het kunnen zien ervan) eerder dan die berekende “theoretische”. Niettemin besteedden Moslim-astronomen doorheen de geschiedenis veel aandacht aan het verbeteren van de berekeningen hieromtrent, waardoor zij -zeker in de Middeleeuwen– héél veel hebben bijgedragen aan onze sterrenkundige kennis!

Heden ten dagen zijn er nu meerdere mogelijke pistes voor het bepalen van begin en einde van de vastenmaand:

- de hoger beschreven zuiver theoretische benadering. Die wordt echter nergens toegepast

- zuiver praktische benadering: enkel wanneer men zelf het fijne maansikkeltje heeft waargenomen begint en eindigt men de vastenmaand. Maar helaas stelt dit héél wat praktische bezwaren: het moet helder weer zijn (zeker in ons land kan dit voor héél wat dagen vertraging zorgen), men moet een vrij uitzicht hebben (dat fijne maansikkeltje zal altijd héél laag op de horizon staan), moet men het zien met blote oog of een (al dan niet computergestuurde) telescoop?

- in de praktijk kiezen de meeste landen voor een soort compromis-oplossing: men wacht tot ergens een (betrouwbare) waarnemer het maansikkeltje kon zien. Dat hoeft dus niet in eigen land te zien: zo zullen de meeste landgenoten van Marokkaanse origine zich laten leiden door waarnemers in Marokko zelf (waar het véél vaker helder weer is trouwens :-))

- of een ander compromis: een berekend tijdstip waarop men denkt dat het maansikkeltje realistisch gesproken zichtbaar zou zijn. Maar ook hier is nog héél wat ruimte voor variatie, afhankelijk van wat men “realistisch” beschouwt! Vooral de landen en moskeeën die (geldschieter) Saoedi-Arabië en zijn “Umm al-Qura kalender” volgen zijn hierin héél optimistisch en beginnen en eindigen vaak al een dagje vroeger. Het zou niet voor het eerst zijn dat de Maan zelfs nergens boven de horizon stond, op het tijdstip aangekondigd door deze kalender! Weliswaar combineert (of “verifieert”- men dat met daadwerkelijke waarnemingen, maar dat durft wel eens te eindigen in “wishfull thinking”...

- dan is de “Turkse stijl” veel realistischer: daarvoor moet de Maan ergens ter wereld 8° van de Zon verwijderd staan, én minstens 5° boven de horizon staan. Dat zijn factoren die perfect kunnen berekend worden (en die ook volgens ervaren amateur-astronomen héél realistisch zijn), en dus jaren te voren kunnen aangekondigd worden. De Turkse moslims zijn dan ook vaak de enige die lang te voren weten wanneer de Ramadan begint en eindigt, de andere moeten steeds wachten op visuele bevestiging in eigen land of elders….

Het resultaat is dus dat zelfs binnen één en hetzelfde land er verschillende datums gehanteerd worden, en sommigen dus een dag later beginnen en/of eindigen met de Ramadan!

Copyright Thierry Legault

Maar vanaf wanneer kàn het maansikkeltje worden waargenomen?

Of het fijne maansikkeltje nu daadwerkelijk dient waargenomen te worden, of er enkel een realistische schatting dient gemaakt te worden van wanneer dat theoretisch mogelijk zou zijn, in beide gevallen kunnen wij (amateur-sterrenkundigen) een waardevolle hulp betekenen.
Het is onder amateurs al lang een sport om het fijnst mogelijke maansikkeltje te kunnen waarnemen. Daarvoor moeten de omstandigheden natuurlijk goed meezitten: een extra transparante lucht, de verbindingslijn Zon-Maan die een zo groot mogelijke hoek maakt met de horizon (anders gezegd: de Maan staat zo hoog mogelijk boven de horizon),…
Zie o.a. dit artikel in Sky&Telescope.

- voor zover we konden vinden ligt het record “blote oog waarneming” momenteel op 15h32m na het exacte tijdstip van Nieuwe Maan, een record dat op naam staat van Stephen James O’Meara, toen redacteur bij datzelfde Sky&Telescope en vooral een uitzonderlijk ervaren waarnemer.
- trouwens: ook enkele héél actieve sterrenkunde-clubs in Iran houden zich hiermee bezig, voor hen is het plezier natuurlijk dubbel… Het zal u dan ook niet verbazen dat zij een ander record in handen hebben: de vroegste waarneming van het fijne maansikkeltje mèt een telescoop => een zekere Mohsen G. Mirsaeed uit Teheran slaagde daar in nauwelijks 11h40m na Nieuwe Maan.
- maar al deze records werden vorig jaar (bij de start van de Ramadan-maand trouwens) letterlijk verpulverd door de bekende Franse astronoom Thierry Legault: die slaagde er in om een wel extreem smal sikkeltje op beeld vast te leggen! Nauwelijks 7h14m “oud”.
Maar daarvoor diende hij wel de meest moderne technieken te gebruiken: computergestuurde kijker, infrarood-camera, én de telescoop zo goed mogelijk afgeschermd voor rechtstreeks zonlicht.

Vasten: welk uren?

Maar er is meer: een vastenmaand bestaat natuurlijk uit een opeenvolging van vastendagen. En ook daar wordt het meer en meer verwarrend…

Wie de voorschriften letterlijk wil volgen, dient rekening te houden met volgende eerder poëtische omschrijving: “de vasten begint ’s morgens zodra het helder genoeg is om een witte draad van een zwarte draad te kunnen onderscheiden” (en eindigt ’s avonds dan zodra het donker genoeg is om dat niet meer te kunnen).
Dat was eeuwen lang een handige leidraad, toen de Islam nog grotendeels beperkt was tot het Midden-Oosten en de Maghreb, én het gros van de wereldbevolking op het platteland leefde.

Maar hoe pak je zoiets aan in de grote steden met de immer aanwezige lichthinder? Daar zal er immers steeds genoeg licht zijn om beide draden te kunnen onderscheiden! Daarom hanteert men in de Benelux vaak een meer pragmatische stelregel: als de Zon minder dan 12° onder de horizon staat (tot het einde van de "nautische schemering" dus) moet men vasten.

Maar vooral is er het probleem van de breedteligging, en het daarmee samenhangend grotere contrast tussen de seizoenen. Van aan de Evenaar tot aan de Keerkringen (en Mekka bvb. ligt quasi op de Kreeftskeerkring) zijn de seizoenale verschillen in daglengte behoorlijk verwaarloosbaar. In Mekka zijn de kortste winterdagen nog bijna 11h lang, de langste zomerdagen minder dan 13h30. Hier in België daarentegen duurt de dag in hartje winter minder dan 8h, maar is dat bij het begin van de zomer meer dan het dubbele!

Daglengte in Mekka: varieert slechts van 13h27m bij het begin van de zomer tot 10h49m bij het begin van de winter...
Daglengte in Grimbergen: varieert van 16h33m bij het begin van de zomer tot slechts 7h55m bij het begin van de winter!

Kijken we naar de tijdstippen van schemering, dan wordt het verschil tussen beide locaties nog véél uitgesprokener (wie ooit naar de tropen reisde, weet hoe opvallend snel de nacht ginder invalt, met slechts een korter schemerperiode).
Voor een moslim in het Midden-Oosten zal een vastendag in de zomer of in de winter slechts weinig verschillen in lengte, voor een moslim in België des te meer! En nu er steeds meer moslims in West- en zelfs Noord-Europa (of Noord-Amerika) wonen, begint deze evidente astronomische vaststelling natuurlijk sterk aan belang te winnen!
Als we dan uitgaan van het bovenstaande stelregeltje (Zon meer dan 12° onder de horizon) dan mag men op een Ramadan-dag eind juni slechts het vasten verbreken tussen pakweg middernacht en 3h30m!
En nu komt het: door het jaarlijks naar voor toe verschuiven van de maankalender, valt de Ramadan dit jaar en de volgende jaren stilaan midden in deze periode met de kortste nachten (net zoals begin de jaren ‘70)! Ik vrees dat er een héél moeilijke periode (of zelfs onmogelijke) aanbreekt voor wie zich in België strikt aan de bepalingen van de Ramadan wil houden! Vandaar dat meer en meer moslim in deze een pragmatischer koers varen, en de realistischer tijdstippen van hun land van oorsprong hanteren….

Begin en einde van het vasten op de eerste dag van de zomer (de extreemste dag dus)

Ramadan de volgende jaren:
2014: 29/06 — 28/07
2015: 18/06 — 18/07
2016: 7/06 — 7/07
2017: 27/05 — 26/06
2018: 16/05 — 15/06

Meer info:
- KennisLink
- Sky&Telescope

Auteur: Philippe Mollet, Volkssterrenwacht MIRA
Dit artikel verscheen origineel in het juli-september-nummer 2014 van MIRA Ceti, het driemaandelijkse tijdschrift van Volkssterrenwacht MIRA