MIRA Volkssterrenwacht MIRA vzw

Met veel toeters en bellen verschijnen dezer dagen berichten in de media over ‘een zeldzaam verschijnsel in het heelal’, namelijk over een “blauwe superbloedmaan”. Nu, what’s in a name?

Het is een hele mondvol adjectieven die worden toegekend aan de Maan, dus even op een rijtje gezet welke combinatie van begrippen of fenomenen hier worden bedoeld:

1. Blauwe Maan

Voor alle duidelijkheid is dit geen natuurkundig fenomeen, maar een term uit de volksmond; ten andere, bij deze is de Maan ook niet blauw! Men kan hoogstens een blauwzweem vaststellen bijvoorbeeld ten gevolge van absorptie van het rode licht in het spectrum door bijvoorbeeld stof van een vulkaanuitbarsting of door roet van een bosbrand.

Toch een duidelijk blauwe maan tijdens het Gentse lichtfestival op 2 februari 2018

De term is van toepassing bij een tweede Volle Maan in één kalendermaand. Dit is niet zo uitzonderlijk. Immers onze gregoriaanse kalendermaand en de maancyclus duren niet exact even lang met het gevolg dat het fenomeen zich gemiddeld om de 2,7 jaar voordoet.

Nieuwsgierig als we zijn, vragen we ons natuurlijk af vanwaar die term komt. De Engelse uitdrukking “once in a blue moon” slaat op iets wat zelden gebeurt. Misschien een plausibele uitleg?

Wie “blauwe Maan” zegt, denkt waarschijnlijk ook aan de uitdrukking “blauwe maandag”. Heeft dit met de Maan te maken? De eerste dag van de week is wel naar de Maan genoemd; de Romeinen noemden die dag trouwens dies Lunae.
Maar waar komt het gezegde “een blauwe maandag” vandaan? Blauw had vroeger ook de betekenis van “zonder belang, nietig, van weinig waarde”. En bijgevolg zou de uitdrukking oorspronkelijk slaan op “een maandag van geen betekenis”.

Vanwaar echter een maandag? Wel, een uitleg zou kunnen zijn: in Duitsland in de 19de eeuw kregen gezellen en leerlingen bij ambachtslui na de zondag vrije tijd om persoonlijke zaken te regelen. Deze dag werd blauer Montag genoemd. Sommige bronnen verwijzen naar het begin van de vastentijd wanneer de liturgische kleur blauw-violet was.

Anderen suggereren een verband met de maandag voorafgaand aan de vastentijd, omdat op die dag beelden en altaar in de kerk met blauwe doeken bedekt werden. Deze uitleg is echter twijfelachtig. In de Middeleeuwen werd de maandag voor de vastentijd namelijk Goede Maandag genoemd en het bedekken van beelden met violetblauwe doeken gebeurde al veertien dagen voor de eerste vastenzondag.

Wellicht een vergezochte hypothese: om wol blauw te kleuren, werd deze eerst in een gele kleurstof geweekt. Vervolgens ging de wol in een bad met urine om de verf kleurvast te maken. Zo hechtte de verfstof zich goed aan de wol, die daarna te drogen werd gehangen. Tijdens het drogen kwam de gele kleurstof in aanraking met zuurstof uit de lucht, waardoor de kleur veranderde in indigo, een blauwe kleur die niet meer uit de wol gewassen kon worden. De wol werd traditiegetrouw op zaterdag in de week gezet en op maandagochtend opgehangen om te drogen en blauw te worden. Op een blauwe maandag konden de wolververs dus niet werken.

Nog weer anderen zien in blauw een verwijzing naar dronkenschap. Wie in het weekend 'blauw' uit de bol ging, zal op maandag het liefst vrij nemen.

2. Supermaan

Dit is een zeer frequent voorkomend verschijnsel, verbonden aan de baan van de Maan rond de Aarde. Dus niets om zich druk over te maken! Wegens haar elliptische baan rond de Aarde staat de Maan eens verder (apogeum), dan weer dichter (perigeum) bij onze planeet. Het is evident en logisch dat de Maan groter lijkt als ze dichter staat. Voor de doornsnee waarnemer is dit echter nauwelijks te onderscheiden. De helderheid neemt wel zichtbaar toe. Doch alle euforie dienaangaande dient met de nodige korrel (zee)zout te worden genomen.

De benaming supermaan is geen astronomische term. In 1979 werd de eerste keer van supermaan gesproken door de Amerikaanse astroloog (jawel) Richard Nolle, die beweerde dat een supermaan oorzaak kon zijn van extreem weer en aardbevingen. Op geen enkele manier werd hiervoor een wetenschappelijk gebaseerd verband gevonden.

3. Bloedmaan

Ook bloedmaan is geen wetenschappelijke benaming.

Een zogezegde bloedmaan manifesteert zich bij een maansverduistering. Daarbij komt de Aarde tussen de Volle Maan en de Zon. De Maan komt in de schaduw van de Aarde en krijgt geen rechtstreeks zonlicht meer. De atmosfeer van de Aarde verstrooit het zonlicht en de rode component wordt het minst verbogen, waardoor op de Maan rood licht valt. Vandaar haar kleur onder die omstandigheden.

Eigenlijk betreft het hier een simpele maansverduistering waarbij de Maan door lichtbreking van de Zon in de aardse atmosfeer een roodbruine blos krijgt. Het fenomeen werd in de media opgeklopt met het epitheton “bloed”. Kwestie van het wat spectaculairder te laten klinken?

De combinatie van 1 + 2 + 3 is wat nu eind januari 2018 is gebeurd. Deze 31ste januari zijn inwoners van Noord-Amerika, de eilanden in de Stille Oceaan, Australië, Azië en Rusland de gelukkigen: zij zijn getuigen van de drie gelijktijdige fenomenen. In onze contreien moeten we genoegen nemen met een “blauwe supermaan”, zonder maansverduistering.

De laatste keer dat een blauwe superbloedmaan verscheen, was op 30 december 1982. Het verschijnsel was toen waar te nemen voor mensen in Europa, Afrika en West-Azië. NASA voorziet de volgende complete show op 31 januari 2037.

Tekst: Herman Schoups