MIRA Volkssterrenwacht MIRA vzw

Captain James Cook (1728-1779)

We blijven nog even in dezelfde periode van Paul Godin uit de vorige episode van ‘Vergeten Helden’ en dus ook in de wereld van de ontdekkingsreizen. In die tijd waren ontdekkingsreizen wetenschappelijke expedities die zowel op gebied van geografie als op gebied van geodesie van fundamenteel belang waren. En binnen het domein van reizen, expedities en ontdekkingen is James Cook zeker weten een iconisch figuur.

Van de boerderij naar de koopvaardij

James Cook werd geboren in Yorkshire in een boerenfamilie. Op achtjarige leeftijd kon hij naar school, maar op zijn dertien jaar verkoos hij toch te werken op de boerderij. Als zestienjarige ging hij werken in een kruidenierszaak in een vissersdorp, want hij droomde ervan in de zeevaart terecht te komen. Na anderhalf jaar begon hij met stages in de koopvaardij.

Op eigen houtje studeerde hij wiskunde, navigatie en astronomie, zaken die hij later nodig zou hebben. En na drie jaar studeren kon hij zijn droom waarmaken en ging hij aan de slag in de koopvaardij.

Naar de Royal Navy

In 1755 was James Cook zevenentwintig jaar oud en er werd hem gevraagd om het bevel te voeren van een schip. Hij weigerde evenwel en stapte over naar de Royal Navy, hoewel hij daar weer vanaf de laagste graad moest beginnen.

Maar de zevenjarige oorlog met Frankrijk speelde in zijn voordeel en hij maakte vlug carrière in de zeemacht. In 1757 was hij al onderluitenant en vanaf 1758 tot 1763 mocht hij mee voor reizen naar Canada in het kader van de oorlog tegen de Fransen. Ondertussen trouwde hij in 1762 met Elizabeth.

Tijdens die expedities merkte men dat hij talent had als opzichter, landmeter en cartograaf. Hij mocht tot 1766 in Canada blijven, en heel bekend is de nauwkeurige kaart van Newfoundland die hij gemaakt had en die nog gebruikt werd tot aan de opkomst van de GPS.

Op expeditie met de 'Endeavour'

Ook de admiraliteit zag zijn capaciteiten en in 1766 gaven ze hem de opdracht voor een driejarige expeditie naar de Stille Oceaan met het schip ‘Endeavour’ voor onder andere het waarnemen van de Venusovergang vanuit Tahiti. Maar dat hele project was niet enkel maar opgezet voor een evenement op één enkele dag, er waren nog heel wat andere objectieven waarvoor er heel wat wetenschappers mee op expeditie vertrokken.

Voor de Venusovergang zelf waren er buiten James Cook ook de astronoom Charles Green (1734-1771) alsook de naturalisten Joseph Banks (1743-1920) en de Zweed Daniel Solander (1733-1782). Het was in de eerste plaats de bedoeling om uit de metingen van het Venusschijfje voor de Zon de precieze afstand te kunnen meten tot de Zon. Om dat te kunnen verwezenlijken heb je niet waarnemingen nodig vanuit slechts één punt op het aardoppervlak, maar vanaf verschillende locaties, en daarom had men niet minder dan 76 waarnemingspunten voorzien, zoals o.a. in Noorwegen, Baja California, Hudson Bay in Canada en dus ook Tahiti.

Tahiti was bijzonder interessant omdat het zo ver weg was en ook omdat de overgang daar van het begin tot het einde kon gevolgd worden. Samen met Charles Green en Daniel Solander deed James Cook heel nauwkeurige waarnemingen, waarbij men ook het beroemde druppeleffect ontdekte. Enerzijds was dat een indicatie dat er bij venus een atmosfeer moet zijn, maar anderzijds verhinderde dit effect dat men de precieze tijd kon vastleggen van tweede en derde contact.

Venusovergang 1769

Een rijke oogst aan ontdekkingen

De expeditie met de Endeavour was bijzonder succesrijk, en niet enkel vanuit een astronomisch perspectief. Er werden zowat dertig duizend nieuwe soorten dieren of planten ontdekt. James Cook kon veel nieuwe werelden in kaart brengen: eilanden in de Stille Oceaan, een volledige kaart van het noorderlijk en zuiderlijk stuk van Nieuw-Zeeland en de volledig oostkust van Australië. Zo werd de kustlijn van dat continent volledig in kaart gebracht. Daarbij ontdekte hij het Grote Barrièrerif, waarbij hij ook een schipbreuk opliep. Dit rif is duizenden kilometers lang en achteraf is geleken dat het een wonder was dat er niet meer schipbreuk werd geleden. Door zijn zeemanskunst en doorzetting was het hem gelukt een voorlopige herstelling uit te voeren en vervolgens rustig verder te varen naar Batavia, het huidige Djakarta. Alle kostbare ontdekkingen, artefacten, kaarten, notities en tekeningen werden zo gelukkig gered. En in Batavia konden de bevriende Nederlanders de definitieve herstelling van het schip uitvoeren.

Scheurbuik en dysenterie

Op al zijn reizen had Cook bijna geen manschappen verloren aan de mysterieuze ziekte, scheurbuik genoemd. Men wist toen nog niet dat deze ziekte kwam door een gebrek aan vitamine C. Op grote reizen kwam soms tot bijna de helft van de bemanning om door scheurbuik. Door contacten met Duitse zeelieden kwam Cook wel te weten dat er tijdens grote reizen bij de Duitsers weinig ziekteverschijnselen van die aard voorkwamen. Daarom probeerde hij andere eetgewoontes op te leggen, waarbij hij de bemanning verplichtte om citroensap te drinken en zuurkool te eten. Dat bevel werd niet altijd met veel enthousiasme opgevolgd door de zeelui, maar uiteindelijk bleek het toch een effectief middel tegen scheurbuik en werd hij ervoor erg gewaardeerd en gerespecteerd.

Maar tijdens de wekenlange herstelling van de Endeavour in Batavia kwam toch bijna een derde van zijn bemanning om door dysenterie, dit wegens besmet drinkwater. Ook astronoom Charles Green stierf er. De zuster van Green was gehuwd met een andere astronoom, William Wales, die de Venusovergang had waargenomen vanuit Canada. Op de latere reizen van James Cook zou Wales de vervanger worden van de overleden Green.

Een nieuwe expeditie

Terug in Engeland werd James Cook als held onthaald in wetenschappelijke kringen en hij kreeg officieel de rang van kapitein. Maar voor het grote publiek was vooral Joseph Banks de grote man, dit omwille van al zijn ontdekkingen op gebied van fauna en flora.

Thuis bij Elizabeth dacht Cook vier kinderen aan te treffen, maar intussen waren een dochter en zoon overleden.

In 1772 kreeg hij de opdracht om op zoek te gaan naar het zogenaamde Zuidland. Tijdens zijn eerste reis dacht Cook het begin van dit land gevonden te hebben, maar uiteindelijk bleek het te gaan om Nieuw-Zeeland of de oostkust van Australië. Men moest dus zuidelijker zoeken. Men was er immers van overtuigd dat er in het zuiden nog een groot continent moest liggen, misschien wel zo groot als Noord-Amerika.

En zo kreeg hij het bevel over de schepen ‘Resolution’ en ‘Adventure’. Voor het eerst kreeg hij ook een kopie van de beroemde scheepsklok van John Harrison mee, waardoor hij precies de lengtegraad kon bepalen.

Hij voer naar de Grote Oceaan langs Afrika en Kaap de Goede Hoop. Hij bleef de Stille Zuidzee verder afzoeken, maar deed geen bijzondere ontdekkingen. Hij kwam nog wel tot enkele tientallen kilometer van Antarctica, maar het weer werd te slecht en uiteindelijk gaf hij het op om nog zuidelijker te varen en keerde terug langs Kaap Hoorn. In 1775 kwamen ze weer aan in Engeland.

Tragisch einde

In de daaropvolgende periode besliste de admiraliteit een expeditie op te zetten om een doorvaart te ontdekken via de noordwestelijke zeeroutes. Men kon voor die expeditie inschrijven, en dat deed James Cook natuurlijk ook. Gezien zijn staat van verdienste was het niet verbazingwekkend dat hij voor die opdracht uitgekozen werd.

Cook zou met zijn schepen een doorgang zoeken vanuit de Stille Oceaan boven Canada, terwijl een andere expeditie de doorgang ging zoeken in de andere richting.

In 1776 vertrok hij met zijn schip ‘Resolution’, geflankeerd door het schip ‘Discovery’ van onder Afrika verder naar de Stille Oceaan en Tahiti. Van daaruit voer hij noordwaarts en ontdekte de Sandwich-eilanden, wat we nu kennen als Hawaï. Hij maakte van de hele archipel nauwkeurige kaarten.

Het was intussen al 1778, en van daaruit zette de expeditie vaart naar het Amerikaanse continent. Ze voeren noordwaarts langsheen de kust, waarbij Cook er steeds voor zorgde om alles in kaart te zetten.

Ze kwamen langs Alaska, maar het weer werd te slecht en ze hadden erg veel last van het pakijs. Daarom besluit James Cook om terug te keren naar Hawaï.

De noordwestpassage zou pas gerealiseerd worden door een expeditie van Roald Amundsen in de jaren 1903-1906.

In 1779 kwam Cook aan in Hawaï, een gelegenheid om voorraden in te doen en de nodige herstellingen uit te voeren. Het contact met de inheemse bevolking was zodanig goed dat Cook er zelfs werd beschouwd als een stamhoofd.

Na een maand vertrokken ze weer op expeditie naar het noorden, maar kort nadien brak een mast en zagen ze zich genoodzaakt om terug te keren naar Hawaï.

Door omstandigheden kwam het tot onenigheid met de lokale bevolking, die ook nog een sloep hadden gestolen. De ruzie escaleerde, en tijdens een handgemeen werden Cook en nog vier bemanningsleden gedood. James Cook was op dat moment éénenvijftig jaar oud. Hij werd nochtans erg gewaardeerd door de bevolking van Hawaï, en kreeg dan ook een begrafenis overeenkomstig de waardigheid van een stamhoofd.

Monument ter ere van James Cook op Kealakekua Bay, Hawaï

De expeditie werd evenwel afgelast en de schepen kwamen weer aan in Engeland in 1780.

Thuis wachtte Elizabeth Cook met haar drie kinderen. Samen hadden James en Elizabeth zes kinderen, maar drie ervan waren zeer jong gestorven. Ze waren zestien jaar getrouwd, maar van die zestien jaar was James maar vier jaar thuis.

Het jaar na zijn vader sterft ook de tweede zoon in een storm. Uiteindelijk zouden alle kinderen van het koppel nog in de achttiende eeuw sterven, hetzij door ziekte of bij een ongeluk. Elizabeth overleefde hen allen en stierf in 1835 op drieënnegentigjarige leeftijd.

Nalatenschap

De nalatenschap van James Cook is enorm : eilanden, bergen, gebieden, zeestraten zijn naar hem genoemd.

Op de Maan is er een krater Cook met een diameter van 47 km in de Mare Fecundatis, nabij de plaatselijke Pyreneeën.

Ook de NASA geeft hem alle eer. De Command Module van Apollo 15 werd Endeavour genoemd. En ook twee Space Shuttles zijn vernoemd naar schepen van James Cook: Endeavour en Discovery. Ter gelegenheid van de laatste vlucht van de Discovery in februari 2011 was er aan boord een medaille van de Royal Society ter ere van James Cook.

Tekst: Rik Blondeel, januari 2018